ආරණ්‍යවාසි ස්වාමින් වහන්සේ නමක් සමග සිදු කරන ලද දුර්ලභ ධර්ම සාකච්ඡාව
ඝෝර වූ සංසාරයේ ආරම්භයක් හෝ අවසානයක් නොපෙනෙන බව බුදුරජාණන් වහන්සේ දේශනා කොටඇත. ( අනමතගෙනායං නික්‍ඛවෙ සංසාරො පුබ්බාකොටි න පඤඤායති.
මුලක් අගක් නොපෙනෙන සංසාරයේ තම මව මියගිය මොහොතේ හැඬු කඳුළු ඒකරාශි කළහොත් මහා සාගරයේ ජලයටත් වඩා වැඩිවන බව දේශනාවේ දක්වා තිබේ. මෙම කාලය තුළ අනන්තවත් ජාති, ජරා , ව්‍යාධි , මරණාදි දුක්වලට මෙන්ම සතර අපායගාමීද වන්නට ඇත. එය සංසාර දුකෙහි ස්වභාවයයි. මෙ අනන්ත වූ දුක්ඛයන්ගෙන් අත්මිදීම නම් නිවනයි.
නිවන යනු යමකු විසන් ලබා දෙන දෙයක් නොව උත්සාහයෙන් අවබෝධ කරගත යුතු දෙයකි. නිවන් අවබෝධ කරගැනීම සඳහා තමන් කළ යුතු ප්‍රතිපදාවක් ඇත. ඒ ප්‍රතිපදාව නම් “ ආර්ය අෂ්ඨාංගික මාර්ගය”යි.
එම මාර්ගයේ ගමන් කරන බුද්ධ ශ්‍රාවකයා තුළ පවතින්නාවු ක්ලේශ ධර්ම ක්‍රම ක්‍රමයෙන් ක්‍ෂය වේ. එසේ කෙලෙස් ක්‍ෂය වනට හෙතෙම යම් යම් තත්ත්වයන්ට පත් වේ. නැතහොත් නිවන අවබෝධ වීම ළං වේ. එසේ නැතහොත් ස්ථිර වේ. එසේ පත්වන තත්ත්වයත් හඳුන්වනේ “ මාර්ග සහ ඵල” වශයෙනි.
මාර්ග සතරකි. ඵල සතරකි. එය “ සතර මග සතර ඵල” ලෙස හැඳින්වේ. මෙම අට බුදු දහම තුළ පමණක්ම ඇති ධර්මයකි. වෙනත් කිසිඳු ආගමක නොමැත. එය බුදු රජාණන් වහන්සේ දේශනා කරනු ලබන්නකි.
1. සෝවාන් මග 2. සෝවාන් ඵලය
3. සකෘදාගාමි මග 4. සකෘදාගාමි ඵලය
5. අනාගාමි මග 6. අනාගාමි ඵලය
7. අර්හත් මග 8. අර්හත් ඵලය
බෞද්ධ, ශීල , සමාධි, ප්‍රඥා යන ත්‍රිශික්‍ෂාව සම්පූර්ණවීම මත ඉහත සඳහන් ආර්ය පුද්ගලයන් පහළ වීම සිදුවේ. දස සංයෝජන ධර්මයන් ක්‍රමක්‍රමයෙන් ප්‍රහීණ වන්නේ මෙම තත්ත්වයන්ට පත්වීම මඟිනි. මෙහිදී “ මාර්ග සිත්” යනුවෙන් අදහස් කරන්නේ ලොකෝත්තර තත්ත්වයට පත්වීම සඳහා උපකාර වන සිත්ය.
සෝවාන්, සකෘදාගාමි, අනාගාමී අර්හත් යන සිත් පිළිවෙලින් සංයෝජන ප්‍රහාණය කරමින් සෝවාන් ඵල, සකෘදාගාමි ඵල, අනාගාමි අර්තන් ඵලයන් ලබාදෙයි. මාර්ග සිත් අන්සිත් මෙන් නොව එක් පුද්ගල සන්තානයක නැවත නැවත නූපදී. ඒ අනුව පුද්ගලයකුගේ මාර්ගස්ථව සිටින කාලය ඉතා කෙටි කාලයක් ලෙස සැලකේ. ලෝකෝත්තර මාර්ග චිත්තය ඉපිද නිරුද්ධ වනවාත් සමඟම හිඩැසක් නොතබාම ;ලීකෝත්තර ඵල චිත්තය ඇතිවන බව, විශ්වාස කෙරේ. ඒ අනුව ආර්යතාවයට පත් ඵලස්ථ පුද්ගලයන්ට භාවිත ලෝකයේ සිටිය යුතු වේය යන්න තර්කානුකූලය.
සතර ඵල
සෝවාන් ඵලය
සක්කාය දිට්ඨි, සිලබ්බත පරාමාස සහ විචිකිච්චා සංයෝජන තුන ප්‍රහීන කිරීමේ ප්‍රතිඵලය “ සෝවාන්” ඵලයයි. සක්කායා දිට්ඨිය නම් සදාකාලිකවම වෙනස් නොවන ආත්මයක් ඇතැයි යන පිළිගැනීමයි.
විචිකිච්චාව නම් “ බුද්ධාදි අටතැන්හි සැකයයි. අජ වුත, ගෝ වුත , කුක්කුර වුතාදි මිත්‍යා ප්‍රතිපදාවෙන් නිවන් අවබෝධ කරගත හැකිය” යන විශ්වාසයට සිලබ්බතපරාමාස” යයි සංයෝජන ධර්ම තුනෙහි ක්‍ෂය කළ ( සෝවාන් ) පුද්ගලයා ස්ථිර වශයෙන්ම නිවනට යොමු වූවෙකි. සතර අපායෙන් මිදුනෙකි. ( තිණණං සංයොජනානං පහානාය පටිපනෙනා පුග්ගලො සොතාපතතිඵල සච්චිකිරියාය පටිපනේතා )
සකෲදාගාමි ඵලය
“ කාමරාග+ව්‍යාපාදානං තනුභාවාය පටිපනේතා පුගගලො සකදාගාමි ඵල සචජි කිරියාය පටිපනේතා” යනුවෙන් දැක්වෙන්නේ කාමරාග සහ ව්‍යාපාද යන සංයෝජන දෙකේහි තුනී වූ විට “ සකෘදාගාමි” පුද්ගලයායැයි ව්‍යවහාර කරන බවයි.
සකෘදාගාමි පුද්ගලයා කාම ලෝකයෙහි උපදින්නේ එක්වරක් පමණි. සෝවාන් පුද්ගලයාටත් වඩා නිවනට යොමුවී ඇත්තේ සකෘදාගාමි පුද්ගලයාය.
අනාගාමි ඵලය
කාම රාග සහ ව්‍යාපාද යන සංයෝජන දෙක සම්පුර්ණයෙන්ම ක්‍ෂය වීම තුළින් අනාගාමි ඵලයට පත්වේ. “ යස්ස පුග්ගලස්ස කාමරාග ව්‍යාපාද අනවසේසන පහාණං අසා වුච්චති පුග්ගලො අනාගාමි”. අනාගාමි යන වචනයේ අර්ථයද නැවත නොඑන යන්නයි.
එනම් ඕරම්භාගිය සංයෝජන (සක්කායදිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, සිලබ්බත පරාවාස, කාමරාග, ව්‍යාපාද) දුරුකළ හෙයින් නැවත පිළිසිඳ ගැනීමක් නැති කාම භවයට නොඑන තැනැත්තාය. ඔහු සුද්ධාවාස බව ලොව ඕපපාතිකව ඉපිද රහත්ව පිරිනිවන්පායි.
අර්හත් ඵලය
හතුරන් නසන්නා යන අර්ථයෙන් “ අර්හත් නම් වේ. එනම් කෙලෙස් සතුරන් නසන්නාය. අර්හත්වයට පත්වනනේ රූප ලෝකයට කැමැත්ත වන රූප රාගයත් ඇතැම් ලෝකයට ඇති කැමැත්ත වන අරූපරාගයත් ,මානයත් , උද්දච්චයත්, අවිජ්ජාවත් නැසීම තුළිනි.
සියලු කෙලෙස් දුරුකොට තෙරක් නොපෙනන සංසාරයෙන් ඉවත්ව නිර්වානය අවබෝධ කරගැනීම බදු දහමේ අවසානම බලාපොරොත්තුවයි. අර්හත්වයෙන් සිදුවන්නේ එයයි.